Uzmanlaşmayı Anlayamamak

Çağımızda herkes bır şeyin uzmanı oldu; tahvil uzmanı, müşteri servis uzmanı, ramayöz uzmanı... Yeni mezun alınacak pozisyonlar bile ‘bidi bidi uzmanı’ olarak adlandırılıyor. Bence bu konuda büyük bir anlam kargaşası var.

Ekonominin ilk adımının ‘iş uzmanlaşması’ olduğu aşikar. Basitçe anlatmak gerekirse, uzmanlaşma ihtiyaçtan fazla üretim sonucunu doğuruyor buda takasa, dolayısıyla göreceli değerlemelere neden oluyor. Ben yazımda ekonomik uzmanlaşmadan ziyade sektörlerde uzmanlaşmadan bahsedeceğim yani bahsettiklerimin "iş bölümüyle" alakası yok. Peki öyleyse uzman kimdir? Kim gerçekten uzmandır? İşte bunlar üzerinde durulması gereken sorular.

Aynı sektörlerde ve endüstrilerde olduğu gibi iş alanlarında da ‘giriş bariyerleri’ mevcut. Nasıl her kafasına esen firma ‘hava taşımacılığı’ yapamıyorsa, her kafasına esen insan da ‘uçak pilotu’ olamaz. Olsa bile 1 indirir 2 indirir 3 üncüde ne olacağı belli. Uçak pilotu olmak isteyen biri ‘pilotluk eğitimi’ almalı, pek çok şarta uygun olarak, gereken lisansları almalı. Peki bir insanın pilot olması onu uzman yapar mı? Uçak kullanma uzmanı olur mu? Yapmazsa uçak kullanma uzmanı kimdir? Bunlar sorulması gereken sorular.

Önermem şu; Her A işiyle uğraşan A işi uzmanı değildir. Dolayısıyla her pilot ta uçak kullanma uzmanı değildir. Bir kişinin uzman olabilmesi için, uğraştığı konudaki tüm ‘bilinen bilinmeyenlerden’ haberdar olması ve ‘bilinmeyen bilinmeyenler’ olabilieceğini kavramış olması gerekiyor. Aynı zamanda uğraştığı konu üzerine özgün görüşleri ya da ‘modus operandi’leri olması gerekiyor. Sadece‘Giriş Bariyerlerini’ aşmak bir insanı uzman yapmaz.

Uzman olmak sahip olunan bilgi ve özgün görüşlerle ,en azından, belirsizliği yönetebilmektir. Bu yorumlar ışığında ilk baştaki örneğe dönersek ‘pilot’ uçak kullanma uzmanı değildir. ‘Pilot eğitmenleri’ uçak kullanma uzmanıdır. Türevini alalım; her pilot eğitmeni ‘pilotluk eğitimi uzmanı’ değildir, pilot eğitimi konusunda özgün görüş ve yenilikleri olan kişiler ‘pilot eğitimi uzmanıdır’. İşte uzmanlıkla ilgili anlam kargaşasını çözen bu.

Diğer düşüncemse şu: Bazı sektörler uzmansızdır. Özellikle dinamik, bilinmeyen bilinmeyenlerin çok olduğu sektörler. Örneğin finans sektörü buna güzel bir örnek. Finansla ilgili bugüne kadar pek çok teori ortaya atıldı fakat hiç biri piyasaları kolay öğretilebilir yapmaktan daha ileri gidemedi. Finansta basitleştirme uzmanları yada ‘giriş bariyerlerini’ geçmiş pratisyenler olabilir fakat bu sıfatlara haiz olmak bir insanı ‘finansal piyasalar uzmanı’ yapamaz. Finansta uzman eksikliği o kadar fazla ki opsiyon değerlemesi konusunda Gaussian temellere dayanan bir formül yaparatan Myron Scholes, finansı bilim haline getiren bu formüllerle anında ‘Nobel’i kapti. Halbuki bu bile Scholes’u uzman yapmaz. Ama bu durum statik sektörlerde(kasaplik, şarap tadıcılığı,muhasabe) uzman olabileceği gerçeğini değiştirmez.

Bu uzmanlık karmaşası, insanları pek çok gereksiz iş yapmaya itiyor. Hukuk’u ele alalım. Hukuk dolayısıyla kanunlar tüm toplum için varlar ve doğal olarak tüm toplumun kanunları okuyunca en azından genel bir fikri olması gerekiyor çünkü hukukta insanların kanunları otomatikman bildiği varsayılıyor. Mesela adam öldüren biri; “kanunu okumadım, yasak olduğunu bilmiyordum ondan yaptım” diyemez. Fakat hukuktaki terim ve kavramlar o kadar karmaşık ki sırf bunları anlayabilmek için 4 yıllık okul bitirmek gerekiyor yetmiyor birde üstüne 1 yıl staj yapıyorsunuz. Halbuki, eminim tüm hukuk terimleri, kanunlar basit bir Türkçeyle anlatılsa hukuk okullarında kanunları anlamak yerine daha uygulmaya dönük şeyler öğretilebilir. Bunları basit Türkçeyle anlatmanın o kadar da zor olduğuna inanmıyorum fakat buda ‘sahte uzmanların’ işine gelmiyor haliyle.

Bu karmaşa bilinçli olarak yaratılmış ve temeli arz-talep dengesine dayanıyor. Maaşlar bilirkişi arzına göre belirleniyor. Bu ‘sahte uzmanlar’ önce giriş bariyerlerini aşanların uzman olduğunu söylüyor sonra da giriş bariyerlerini yükseltiyor ve zorlaştırıyor. Kanunlar şu an Türkçeleşse eminim avukatların kazancı yarıya düşer. Diğer sektörlerde de bu durum var. Örneğin ekonomi: ‘uzman ekonomistler’ her gün literatürlerine yeni bir terim eklemeden rahat edemiyorlar. Bu karmaşık terimler yerine ekonominin daha basit bir şekilde anlatılabileceğine eminim fakat tezini yazan bir doktora öğrencisi bunu yaparsa anında tezi ‘sahte uzmanlar tarafından’ reddediliyor çünkü bu onların değerini düşünüyor.

Bu durum özellikle ekonomi dalı için pek çok dezavantaj yarattı. Her yeni karmaşık terim bu ‘nerdleri’ pratikten daha da uzaklaştirdi ve sonuc: İşletme fakülteleri. İşletme fakülteleri ekonomi bilimindeki ‘kutuların’ artık pratiğe uymaması sonucu ortaya çıktı ve nihayetinde yine ‘ekonomi uzmanlarının’ değeri düstu. İşletmeciler de kendi köklerine inat bu terimleştirme meselesini sürdürmekte ısrar ediyorlar. Bu yanlış tutum hala İşletmenin iktisat mantalitesinden etkilendiği için devam ediyor. Zaten birde işin içine mühendisleri karıştırmaları durumu daha da vahim hale getiriyor.

Sonuç olarak her A işiyle uğraşan A uzmanı değildir. Hatta bazı A ların uzmanı bile yoktur. İlk argümana dönersek,günümüzde bazıları sahte fazlalar üreterek bunları bıze pazarlamaya çalısıyor çünkü bu uzmanlar(!) kendini bu işe adayarak(uzmanlaşarak) 1 yerıne 5 ürün üretmek yerine elde olanın değerini şişirmekten başka işe yaramıyorlar. Bu anlam karmaşasının farkında olmak çok önemli çünkü bilgi için ödediğimiz fiyatta bu karmaşa yüzünden,gereksiz yere bir hayli yüksek olabilir. ‘Sahte uzmanların’ arzı düşürmek için kullandığı yöntemlerin farkında olmak bize bu konuda çözüm sunuyor. Tabiki bu analizi yaparken doktorlar gibi statik sektörlerdeki gerçek uzmanların varlıgını unutmamak şart.

Sahte Uzmanlara ise bir notum var; İşletme fakültesi örneğine bakın ve ders alın yoksa marjinal faydanızı 5 birim daha artırıcam derken grafiğiniz 50 birim aşağıya kayıverir. Bu yazıyı bir arkadaşımı ise alırken ‘snake in the tunnel’ nedir diye soran ‘Halkbank insan kaynaklarına’ ithaf ediyorum.